Jacobus Daniël Poll (1889 - 1945)

Personalia

Voornamen: Jacobus Daniël.
Roepnaam: Koos.
Geboren: 30 maart 1889 in Schouwerzijl (gemeente Leens in Groningen).
Overleden: op of omstreeks 21 april 1945 tussen Flossenbürg en Wetterfeld in Duitsland.
Zoon van: Menno Poll en Kornelia Büchli.
Getrouwd (1): 27 juli 1921 in Deventer met Petronella Betsy Abrahamina Salm, geboren in 1900 in Nikolajev (Rusland, nu Mykolajiv in Oekraïne), overleden op 19 november 1933 in Deventer. Uit dit huwelijk drie zoons.
Getrouwd (2): op 25 juli 1939 in Deventer met Henderika Catharina Toxopeus, geboren op 13 januari 1897 in Zuurdijk, gemeente Leens in Groningen.

Opleiding:
- Kweekschool in Groningen, 1903-1907.
- Akte m.o. Nederlands in Leiden, geslaagd in 1916.
Beroep: onderwijzer, leraar en schooldirecteur.
Aanstellingen als:
- Onderwijzer in Oldehove (prov. Groningen), 1907.
- Onderwijzer in Borgweg (prov. Groningen), 1907-1909.
- Onderwijzer in Winschoten, 1909-1911.
- Onderwijzer aan het Instituut voor Individueel Onderwijs in Den Haag, 1911-1912.
- Onderwijzer aan het gesticht Voorgeest (onderdeel van Endegeest) in Oegstgeest, 1912-1916.
- Leraar Nederlands aan de Gemeentelijke HBS in Dordrecht, 1917-1929.
- Directeur van de MMS in Deventer, 1929-1934.
- Directeur van de Rijks HBS in Hoorn, 1934-1944.

Adres in Dordrecht:
- Rozenhof 30.
Adres in Deventer:
- Alexander Hegiusstraat 23.
Adressen in Hoorn:
- Grote Oost 30.
- Eikstraat 12.
- Westersingel 1, 1939-1944.
Onderscheidingen:
- Medaille van Weerstand en Oorlogsmedaille 1940-1945 (Belgische onderscheiding), postuum in 1954.
- Verzetsherdenkingskruis, postuum in 1984.

Levensloop

Loopbaan voor de Hoornse tijd

Koos Poll werd op 30 maart 1889 geboren in het dorp Schouwerzijl in de provincie Groningen. Hij was een van de oudste kinderen in een groot gezin. Net als zijn vader wilde hij onderwijzer worden. Daartoe volgde hij de opleiding aan de Rijks Kweekschool in de stad Groningen. Na het behalen van zijn diploma in 1907 gaf hij eerst les aan diverse lagere scholen in de provincie Groningen. In 1911 maakte hij de overstap naar een school voor speciaal lager onderwijs in Den Haag. Dit betekende een verhuizing naar het westen van het land. De volgende overstap volgde al een jaar later, toen in Oegstgeest de jeugdafdeling Voorgeest van de psychiatrische inrichting Endegeest geopend werd. Hier verbleven kinderen met een lichte of zware verstandelijke beperking en sterk verwaarloosde kinderen. Bij de twee paviljoens hoorde een nieuw schoolgebouwtje. Dat was de nieuwe werkplek van Koos Poll. Onderwijl studeerde hij buiten schooltijd voor zijn m.o.-akte Nederlands. Gezien zijn grote belangstelling voor literatuur, met name voor poëzie - hij schreef ook zelf gedichten - , was dit een voor de hand liggende keuze. Na het behalen van de akte in 1917 aanvaardde hij een aanstelling als leraar Nederlands aan de gemeentelijke hbs in Dordrecht. Daar trad hij vier jaar later in het huwelijk met de elf jaar jongere Pety Salm, een oud-leerlinge van hem. In 1928 verhuisde het echtpaar met twee zoons naar Deventer, waar Koos tot directeur van de pas opgerichte mms (middelbare meisjesschool) was benoemd. In 1930 werd de familie verblijd met de geboorte van hun derde zoon. Drie jaar later voltrok zich echter in het gezin een grote tragedie: zijn vrouw overleed na een kort ziekbed, Koos Poll bleef achter met drie jonge kinderen. Nog geen jaar later verliet hij Deventer: hij had gesolliciteerd naar het directeurschap van de Rijks HBS in Hoorn en was aangenomen. Banden met Deventer bleven bestaan. Daar hertrouwde hij in 1939 met Riekje Toxopeus.

Directeur van de hbs

Over de eerste vijf jaren van het directeurschap van Koos Poll valt niet veel te vermelden. Hoogstens dat de hbs in 1938 haar 70-jarig bestaan vierde. De school telde toen 158 leerlingen. In de jaren daarna was het met het rustige schoolleven in de provinciestad Hoorn gedaan. Dat begon al bij de mobilisatie, die in augustus 1939 door de Nederlandse regering werd afgekondigd. Om manschappen te kunnen onderbrengen, werden schoolgebouwen gevorderd, waaronder de hbs. "Baas Poll", zoals de leerlingen hem onderling noemden, moest regelen dat de leerlingen elders de lessen konden volgen. Dat gebeurde o.a. in huizen aan de Drieboomlaan en in de Oosterkerk. Na de capitulatie in mei 1940 konden de leerlingen weer terug naar het vertrouwde schoolgebouw. Brandstofgebrek noopte hem om in januari en februari 1942 de school zes weken te sluiten. Later in het jaar werd de benedenverdieping van de school door de Duitse bezetters gevorderd, vanaf augustus 1942 betrof dat het hele gebouw. De klassen waaierden uit over de stad. Lessen werden o. a. gegeven in diverse panden aan het Grote Oost, in de Waag en in een vergaderruimte van de Grote Kerk.

Verzetsactiviteiten

Koos Poll stak zijn mening over de bezetters niet onder stoelen of banken. Zo herinnert zich een oud- leerling dat Poll in 1942 de klas in kwam om te vertellen dat de Duitsers de school gevorderd hadden en de onverschillig erbij staande leraar, die NSB-sympathieën had, toesnauwde: 'Niet ik, maar u heeft deze Duitsers hier gewild'. Al snel na de inval van de Duitsers had hij zich bij het verzet aangesloten. De eerste vergaderingen van de gewestelijke afdeling van de OD (Ordedienst) vonden bij hem thuis plaats. Verder regelde hij onderduikadressen voor oud-leerlingen en later ook voor leerlingen van de hoogste klassen, toen ook die het gevaar liepen om in Duitsland tewerkgesteld te worden.

Van 1 februari 1943 tot en met 31 juli van dat jaar was Poll lid van de Dienst-Wim. Dit spionagenetwerk was in 1942 op verzoek van de Nederlandse regering door de Belgische inlichtingendienst opgericht. De leden speelden inlichtingen over de militaire situatie in hun gewest door aan de regering in ballingschap. Verder zorgden ze voor onderduikadressen, met name voor piloten. De dienst onderhield contact met de OD. Via dit kanaal zal Poll erbij betrokken zijn geraakt. Zijn contactman was de uit Hoorn afkomstige piloot Frans Peetoom, een oudere broer van de in 1941 als vliegenier bij Noorwegen omgekomen Jan Peetoom. Aardige bijkomstigheid is dat Frans een oud- leerling van de Rijks HBS in Hoorn was en zijn twee jongere broers daar op school gezeten hadden toen Poll directeur was. Frans had de opdracht de gehele kuststrook van Den Helder tot aan St. Nazaire in Frankrijk militair gezien letterlijk in kaart te brengen. Via Frankrijk en Spanje werden de gegevens naar Engeland gesmokkeld. Koos Poll werkte mee aan het samenstellen van die kaart.

De Dienst-Wim is op 20 juli 1943 door Anton van der Waals, een Nederlandse agent van de SD (Sicherheitsdienst), verraden. Vanaf dat moment durfde Poll nauwelijks nog thuis te slapen, ook al had hij een schuilplek op zolder ingericht. Op 22 juni 1944, daags na de diploma-uitreiking op de hbs, is hij opgepakt. De arrestatie had niets te maken met zijn betrokkenheid bij de Dienst-Wim. Een onderschepte briefwisseling tussen twee Hoornse families, waarin zijn naam in verband werd gebracht met ondergedoken joden, zou hem noodlottig geworden zijn.

Concentratiekampen

Na detentie in de gevangenis bij de Weteringschans in Amsterdam kwam Koos Poll terecht in kamp Haaren (N.Br.). Van hier uit werd hij op transport gesteld naar het concentratiekamp Sachsenhausen (in Oranienburg). Vermoedelijk hoorde hij tot de groep van 2800 mannen die kort voor 5 september 1944, Dolle Dinsdag, bij ontruiming van kamp Haaren, daarheen werden overgebracht. Hier moest hij dwangarbeid verrichten in de vliegtuigfabriek Heinkel en later barakken bouwen in Bernau, een voorstad van Berlijn. Na een verblijf in een ziekenbarak kreeg hij vrijstelling van zware arbeid en werd bij het kabelcommando ingedeeld. In februari 1945, toen bij nadering van de Russen een deel van het kamp ontruimd werd, kwam Koos Poll met een transport in Buchenwald (bij Weimar) terecht. Daar verbleef hij in het 'kleine Lager', waar de zieken en de mensen die te zwak waren om te werken werden ondergebracht. Op 9 april 1945, twee dagen voor de bevrijding van het kamp, werden de gevangenen richting Dachau (in de omgeving van München) gedreven. Een deel van het traject was dat per spoor, maar meestal moesten ze lopen. Rond 17 april kwam de groep in concentratiekamp Flossenbürg aan (vlakbij de grens met Tsjechië). Op 20 april ontruimden de nazi's het kamp. De gevangenen die nog in staat waren om te voet te gaan, moesten in vier groepen van elk twee- à vierduizend man via diverse routes naar Dachau. De bewakers hadden de opdracht om bij deze dodenmarsen iedereen die te uitgeput was om te lopen, neer te schieten. Twee medegevangenen van Koos verklaarden na de oorlog hem in de avond van 21 april tijdens een rustperiode nog gezien te hebben. Om twaalf uur 's nachts moesten ze weer op pad. Het was die nacht heel slecht weer en pikdonker. In de chaos probeerden velen te vluchten, sommigen met succes, anderen werden neergeschoten. De dag erop misten zijn kameraden hem. Het is onduidelijk of hij een vluchtpoging met de dood heeft moeten bekopen. Het kan ook zijn dat hij uitgeput bezweken of doodgeschoten is. Nog een dag later, op 23 april, werd kamp Flossenbürg door de Amerikanen bevrijd. Dat gold ook voor de groep gevangenen waartoe Koos Poll behoord had.

Eerbetoon

In 1948 is in de hal van de school van J.D. Poll, de huidige OSG West-Friesland, een plaquette aangebracht te zijner nagedachtenis en die van de in de oorlog omgekomen collega's en leerlingen van de hbs. De nieuw aangelegde straat langs de zijkant van de school kreeg in 1950 de naam J. D. Pollstraat. Zijn naam staat vermeld op de gedenksteen voor de Hoornse oorlogsslachtoffers, die in 1953 is aangebracht in de Nieuwsteeg, op de zijmuur van het toenmalige stadhuis. De Belgische regering onderscheidde hem in 1954 postuum met de Medaille van Weerstand en de Oorlogsmedaille 1940-1945. Het Nederlandse Verzetsherdenkingskruis volgde in 1984.

Samengesteld door Trudi Schrickx-Guinée, afgesloten 23-3-2020.