Route:
Rode Steen - West - Wijdesteeg - Vijzelstraat - Vismarkt - Nieuwendam
- Pompsteeg - Italiaanse Zeedijk - Hoofd - Oostereiland - Achter op 't
Zand - Grashaven - Visserseiland (Haai) - Westerdijk - Kuil - Proostensteeg
- Rode Steen
De Dijkenwandeling voert door een mooi en interessant oud deel van Hoorn.
Vanaf de Rode Steen leidt de route de wandelaar via het West en de Wijdesteeg
naar het westelijke havenkwartier. Dit deel van Hoorn is gebouwd op buitendijks
land. De oudste bewaard gebleven dijken in Hoorn zijn het Grote en Kleine
Oost en het West. Zij maken deel uit van de Westfriese Omringdijk die
is aangelegd in de 13 e eeuw. Deze dijk is in de loop der tijd op veel
plaatsen doorgebroken en delen ervan zijn door de Zuiderzee verzwolgen.
Landinwaarts werd dan een nieuw stuk dijk opgeworpen, een zgn. inlaagdijk.
Het Grote Oost en het West worden beschouwd als inlaagdijken uit de 13
e eeuw. De Westerdijk is een inlaagdijk uit de periode 1390-1450. Tot
die tijd liep de dijk rechtdoor van het West naar Schardam.
Aan de zeezijde van het Grote Oost en het West lag in de 13 e - 14 e
eeuw een stuk moerassig buitendijks (of buitengedijkt) land, waar een
gebogen geul doorheen liep vanaf de sluis op de Rode Steen naar het open
water van de Zuiderzee. Deze geul bood een ligplaats voor de schepen
die Hoorn aandeden. In het moerassige land langs de buitendijkse geul
is in 1341 een kade aangelegd om makkelijker van en naar de schepen te
kunnen komen die daar aanmeerden. Dat was (en is) de Nieuwendam.
In het buitendijkse land is in 1420 parallel aan de dijk (Grote Oost)
de Appelhaven gegraven. De uitgegraven grond werd gebruikt voor het verbreden
en ophogen van het dijklichaam van het Grote Oost en voor het opwerpen
van het Venidse. In 1508 werd de Vismarkt verplaatst en als vismarkt in
gebruik genomen, en in 1560 verder vergroot door demping van een stuk haven.
Uit die tijd dateren ook de (Italiaanse) Zeedijk en
het Baatland, mogelijk opgeworpen op (restanten van) buitendijks of buitengedijkt
land. Beide komen voor op de oudst bekende kaart van Hoorn van Jacob
van Deventer uit 1560. De lage (Italiaanse) Zeedijk is lange tijd een
deel van het waterfront van Hoorn geweest, zonder huizen aan de zeezijde.
In 1648 is deze dijk verhoogd tot boven gemiddelde vloedhoogte. Toen
zijn er ook huizen aan de zeezijde gebouwd, met name door kooplieden
en reders op het Middellandse Zeegebied en kreeg de dijk de naam Italiaanse
Zeedijk. Achter de huizen aan de zeezijde van de Italiaanse Zeedijk lag
langs de Westerhaven (Grashaven) een brede kade met hopen ballastzand
voor leeg uitvarende schepen. Vandaar (vanaf 1648) de naam Achter (de
Italiaanse Zeedijk), op 't Zand.
Aan het eind van de Italiaanse Zeedijk liggen de Hoofdtoren, het Houten
Hoofd, de voormalige visafslag en de sluis of sas. De Hoofdtoren is gebouwd
in 1532. In 1464 was op die plaats al een aarden bastion aangelegd en
een rechte houten steiger. In 1471 kwam er een accijnshuisje. De sluis
bij het Hoofd is pas drie eeuwen later gebouwd. Tot 1778 heeft de zee,
en dus ook eb en vloed, bij het Hoofd vrij toegang gehad tot het binnenhavengebied
(Nieuwendam, Appelhaven, Oude Doelenkade, Karperkuil). Tussen het Baatland
en de Hoofdtoren lag een vrije doorgang zonder sluis voor de schepen.
Dat bracht met zich mee, dat de straten en woonerven in dit deel van
de stad, gelegen buiten het Grote Oost en het West (dus de Vismarkt,
Korenmarkt, Veermanskade etc.), moesten worden aangelegd boven het vloedpeil
van de Zuiderzee. Dat moet echter onvoldoende bescherming tegen overstroming
hebben geboden tijdens stormvloeden. Toch is pas in 1778 de sluis in
de haveningang bij het Hoofd gebouwd. De bouw van de sluis was een onderdeel
van een groter project dat diende om te komen tot een aaneengesloten
dijktraceé dat het gebied van de binnenhavens volledig afsloot
van de zee en zo de stad afdoende bescherming bood tegen overstromingen.
Het ging om de verhoging van een aantal bestaande dijken langs het tracée
ABC, Binnenluiendijk, Baatland, Hoofd, Achter op 't Zand en Westerdijk
tot de Kuil. De directe aanleiding tot dit omvangrijke project was een
zware overstroming in 1775, waarbij het hele havengebied en een groot
deel van de binnenstad tussen het Grote Oost en de Duinsteeg onder water
kwam te staan. Sinds 1778 kijken dus de huizen op het Achter op 't Zand
tegen de dijk langs de Grashaven aan.
Een tweede, veel oudere, sluis ligt bij de ophaalbrug tussen het Grote
en Kleine Oost (niet op de route van de Dijkenwandeling). Deze sluis
verbindt de Karperkuil en de Vollerswaal met elkaar. In 1577 is de Karperkuil
aangelegd, en is de aangrenzende Westfriese Omringdijk dóórgegraven
om verbinding te maken tussen het havenwater en het water in de binnenstad
(de Vollerswaal en verder). Op dit punt is toen onmiddelllijk in 1579
een sluis in de dijk gebouwd om de binnenstad te kunnen beschermen tegen
hoogwater vanuit de haven. Deze sluis bestaat nog en is in 2002 gerestaureerd.
Vanaf de Hoofdtoren gaat de route verder langs het Oostereiland en het
Achter op 't Zand naar het Visserseiland. In de jaren 1630-1632 zijn
door middel van lange paaldammen in de Zuiderzee grote nieuwe buitenhavens
aangelegd. Daarvan is de Grashaven overgebleven. De Grashaven wordt begrensd
door het Oostereiland of Schuyteneiland uit 1657, het Westereiland of
Visserseiland uit 1658 en het Lantaarndijkje, met daarop de vuurtoren,
uit 1662. In de volksmond is het Lantaarndijkje beter bekend als de Haai.
Op het Oostereiland is nu nog de bebouwing uit de 17 e eeuw aanwezig,
o.a. magazijnen van de Admiraliteit. In recente tijd zijn deze gebruikt
voor de gevangenis de Krententuin. Aan de Rouaanse Kaai op het Oostereiland
meerden in de 17 e eeuw schepen met zout aan, dat via Frankrijk afkomstig
was uit Portugal. Sinds kort is het Oostereiland opengesteld voor wandelaars.
Op het Visserseiland zijn alle sporen van het verleden jammergenoeg volledig
uitgewist door recente nieuwbouw. Hier hebben tot eind 20 e eeuw houtzagerijen,
een visnettentaanderij en visrokerijen gestaan. Verder hebben hier een
asbelt, een zeebadhuis en een aardappelstomerij gelegen. Het pad er naartoe
heette het Zwarte Pad vanwege de as.
De wandeling voert een klein stukje langs de Westerdijk en leidt via
de Kuil en de Proostensteeg terug naar de Rode Steen. De Westerdijk is
een inlaagdijk uit de periode 1390-1450. Voordien liep de dijk vanaf
het West rechtdoor naar Schardam. Een deel van het Hoornse Hop was toen
dus land.