Dijkenwandeling

Route: Rode Steen - West - Wijdesteeg - Vijzelstraat - Vismarkt - Nieuwendam - Pompsteeg - Italiaanse Zeedijk - Hoofd - Oostereiland - Achter op 't Zand - Grashaven - Visserseiland (Haai) - Westerdijk - Kuil - Proostensteeg - Rode Steen

 

Grote Oost en West: delen van de Westfriese Omringdijk

De Dijkenwandeling voert door een mooi en interessant oud deel van Hoorn. Vanaf de Rode Steen leidt de route de wandelaar via het West en de Wijdesteeg naar het westelijke havenkwartier. Dit deel van Hoorn is gebouwd op buitendijks land. De oudste bewaard gebleven dijken in Hoorn zijn het Grote en Kleine Oost en het West. Zij maken deel uit van de Westfriese Omringdijk die is aangelegd in de 13 e eeuw. Deze dijk is in de loop der tijd op veel plaatsen doorgebroken en delen ervan zijn door de Zuiderzee verzwolgen. Landinwaarts werd dan een nieuw stuk dijk opgeworpen, een zgn. inlaagdijk. Het Grote Oost en het West worden beschouwd als inlaagdijken uit de 13 e eeuw. De Westerdijk is een inlaagdijk uit de periode 1390-1450. Tot die tijd liep de dijk rechtdoor van het West naar Schardam.

 

Nieuwendam

Aan de zeezijde van het Grote Oost en het West lag in de 13 e - 14 e eeuw een stuk moerassig buitendijks (of buitengedijkt) land, waar een gebogen geul doorheen liep vanaf de sluis op de Rode Steen naar het open water van de Zuiderzee. Deze geul bood een ligplaats voor de schepen die Hoorn aandeden. In het moerassige land langs de buitendijkse geul is in 1341 een kade aangelegd om makkelijker van en naar de schepen te kunnen komen die daar aanmeerden. Dat was (en is) de Nieuwendam.

 

Appelhaven, Venidse, Vismarkt en Italiaanse Zeedijk

In het buitendijkse land is in 1420 parallel aan de dijk (Grote Oost) de Appelhaven gegraven. De uitgegraven grond werd gebruikt voor het verbreden en ophogen van het dijklichaam van het Grote Oost en voor het opwerpen van het Venidse. In 1508 werd de Vismarkt verplaatst en als vismarkt in gebruik genomen, en in 1560 verder vergroot door demping van een stuk haven. Uit die tijd dateren ook de (Italiaanse) Zeedijk en het Baatland, mogelijk opgeworpen op (restanten van) buitendijks of buitengedijkt land. Beide komen voor op de oudst bekende kaart van Hoorn van Jacob van Deventer uit 1560. De lage (Italiaanse) Zeedijk is lange tijd een deel van het waterfront van Hoorn geweest, zonder huizen aan de zeezijde. In 1648 is deze dijk verhoogd tot boven gemiddelde vloedhoogte. Toen zijn er ook huizen aan de zeezijde gebouwd, met name door kooplieden en reders op het Middellandse Zeegebied en kreeg de dijk de naam Italiaanse Zeedijk. Achter de huizen aan de zeezijde van de Italiaanse Zeedijk lag langs de Westerhaven (Grashaven) een brede kade met hopen ballastzand voor leeg uitvarende schepen. Vandaar (vanaf 1648) de naam Achter (de Italiaanse Zeedijk), op 't Zand.

 

De Hoofdtoren en de sluis bij het Hoofd

Aan het eind van de Italiaanse Zeedijk liggen de Hoofdtoren, het Houten Hoofd, de voormalige visafslag en de sluis of sas. De Hoofdtoren is gebouwd in 1532. In 1464 was op die plaats al een aarden bastion aangelegd en een rechte houten steiger. In 1471 kwam er een accijnshuisje. De sluis bij het Hoofd is pas drie eeuwen later gebouwd. Tot 1778 heeft de zee, en dus ook eb en vloed, bij het Hoofd vrij toegang gehad tot het binnenhavengebied (Nieuwendam, Appelhaven, Oude Doelenkade, Karperkuil). Tussen het Baatland en de Hoofdtoren lag een vrije doorgang zonder sluis voor de schepen. Dat bracht met zich mee, dat de straten en woonerven in dit deel van de stad, gelegen buiten het Grote Oost en het West (dus de Vismarkt, Korenmarkt, Veermanskade etc.), moesten worden aangelegd boven het vloedpeil van de Zuiderzee. Dat moet echter onvoldoende bescherming tegen overstroming hebben geboden tijdens stormvloeden. Toch is pas in 1778 de sluis in de haveningang bij het Hoofd gebouwd. De bouw van de sluis was een onderdeel van een groter project dat diende om te komen tot een aaneengesloten dijktraceé dat het gebied van de binnenhavens volledig afsloot van de zee en zo de stad afdoende bescherming bood tegen overstromingen. Het ging om de verhoging van een aantal bestaande dijken langs het tracée ABC, Binnenluiendijk, Baatland, Hoofd, Achter op 't Zand en Westerdijk tot de Kuil. De directe aanleiding tot dit omvangrijke project was een zware overstroming in 1775, waarbij het hele havengebied en een groot deel van de binnenstad tussen het Grote Oost en de Duinsteeg onder water kwam te staan. Sinds 1778 kijken dus de huizen op het Achter op 't Zand tegen de dijk langs de Grashaven aan.

 

De sluis tussen Grote en Kleine Oost

Een tweede, veel oudere, sluis ligt bij de ophaalbrug tussen het Grote en Kleine Oost (niet op de route van de Dijkenwandeling). Deze sluis verbindt de Karperkuil en de Vollerswaal met elkaar. In 1577 is de Karperkuil aangelegd, en is de aangrenzende Westfriese Omringdijk dóórgegraven om verbinding te maken tussen het havenwater en het water in de binnenstad (de Vollerswaal en verder). Op dit punt is toen onmiddelllijk in 1579 een sluis in de dijk gebouwd om de binnenstad te kunnen beschermen tegen hoogwater vanuit de haven. Deze sluis bestaat nog en is in 2002 gerestaureerd.

 

Achter op 't Zand, Grashaven, Oostereiland en Visserseiland

Vanaf de Hoofdtoren gaat de route verder langs het Oostereiland en het Achter op 't Zand naar het Visserseiland. In de jaren 1630-1632 zijn door middel van lange paaldammen in de Zuiderzee grote nieuwe buitenhavens aangelegd. Daarvan is de Grashaven overgebleven. De Grashaven wordt begrensd door het Oostereiland of Schuyteneiland uit 1657, het Westereiland of Visserseiland uit 1658 en het Lantaarndijkje, met daarop de vuurtoren, uit 1662. In de volksmond is het Lantaarndijkje beter bekend als de Haai. Op het Oostereiland is nu nog de bebouwing uit de 17 e eeuw aanwezig, o.a. magazijnen van de Admiraliteit. In recente tijd zijn deze gebruikt voor de gevangenis de Krententuin. Aan de Rouaanse Kaai op het Oostereiland meerden in de 17 e eeuw schepen met zout aan, dat via Frankrijk afkomstig was uit Portugal. Sinds kort is het Oostereiland opengesteld voor wandelaars. Op het Visserseiland zijn alle sporen van het verleden jammergenoeg volledig uitgewist door recente nieuwbouw. Hier hebben tot eind 20 e eeuw houtzagerijen, een visnettentaanderij en visrokerijen gestaan. Verder hebben hier een asbelt, een zeebadhuis en een aardappelstomerij gelegen. Het pad er naartoe heette het Zwarte Pad vanwege de as.

 

Westerdijk

De wandeling voert een klein stukje langs de Westerdijk en leidt via de Kuil en de Proostensteeg terug naar de Rode Steen. De Westerdijk is een inlaagdijk uit de periode 1390-1450. Voordien liep de dijk vanaf het West rechtdoor naar Schardam. Een deel van het Hoornse Hop was toen dus land.